ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 6، شهریور 1402 ، شماره پی در پی 88

تحلیل شخصیتهای داستان «دعبل و زلفا»

صفحه (79 - 99)
فاطمه عباسی ، محمود بشیری (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1401

چکیده

زمینه و هدف: هر اثر ادبی از یک عنصر اصلی و کلیدی بهره میبرد. مهمترین عنصر تشکیل‌دهندۀ داستان نیز شخصیتهای آن است. شخصیتها در واقع روح داستان هستند و جذابیت داستانها تا حد زیادی در گرو شخصیتهای آنهاست؛ بنابراین نباید شیوۀ پردازش آن را ساده پنداشت. نویسنده، خالق شخصیتهای اثر داستانی خویش است و باید این توانایی را داشته باشد که لایه های درونی و بیرونیشان را به خواننده نشان دهد. هدف این جستار بررسی و تحلیل شخصیتهای داستان دعبل و زلفا است. هدف از تحلیل و نقد شخصیت دعبل و زلفا نیز دستیابی به معنا و ساختار نهفته در شخصیتهای داستان است تا مشخص گردد آیا پردازش شخصیت دعبل و زلفا، با توجه به اهداف نویسنده، در ساختار و بافت آن بدرستی صورت گرفته است؟

روش مطالعه: روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی و تحلیلی است که به شکل کتابخانه ای و با مطالعۀ منابع، فیش برداری و طبقه بندی مطالب صورت پذیرفته است.

یافته ها: رمان دعبل و زلفا، نوشتۀ مظفر سالاری، رمانی عاشقانه در قالب تاریخی و مذهبی است. محور اصلی داستان بر عشق استوار است. نویسندۀ خوش‌ذوق و باقریحه، خاطرات تلخ و جانکاه دوران خلافت هارون‌الرشید و مأمون عباسی را با چاشنی عشق درهم آمیخته تا آن را به کام مخاطب شیرین و گوارا سازد و به شکلی هنرمندانه، به توصیف شخصیتها میپردازد.

نتیجه گیری: شخصیت‌پردازی در این داستان، بیشتر از طریق گفتگو میان شخصیتها صورت گرفته و عنصر گفتگو علاوه بر آنکه نقش مهمی از جریانات رمان را بر عهده دارد، نقش بسزایی در شخصیت‌پردازی نمایشی نیز ایفا میکند. شخصیتهای داستان در دو قطب مثبت و منفی در خلق داستان نقش دارند. در گفتگو هم، شخصیت‌پردازی از طریق دیالوگ (گفتگوی دوطرفه) بر شخصیت‌پردازی از طریق مونولوگ میچربد. سالاری برای شخصیت‌پردازی از دو شیوۀ توصیفی و نمایشی بهره گرفته است؛ یعنی شخصیتهای داستان هم توسط اعمال و رفتارشان و هم توسط نویسنده با توصیف وضع ظاهری و حالات و روحیات و افکار و عقاید آنها شناسانده شده اند که با به‎کارگیری ذهن، میتوان تک‌تک این توصیفات را یافت و در کنار یکدیگر قرار داد.

کلمات کلیدی
رمان , دعبل و زلفا , شخصیت , شخصیت‌پردازی.

• آبرامز و هوارد، هایر (1386)، فرهنگوارۀ اصطلاحات ادبی، ترجمۀ سیامک بابایی، تهران: جنگل.
• آبرامز، ام.اچ و جفری گالت هرفم (1387)، فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، ترجمۀ سعید سبزیان، تهران: رهنما.
• ابن‌شهرآشوب، ابوجعفر (بی‌تا)، مناقب آل ابی طالب، قم: علامه.
• اخوت، احمد (1371)، دستور زبان داستان، اصفهان: فردا.
• اصفهانی، ابوالفرج (1972) الاغانی، بیروت: مؤسسۀ جمال.
• ایرانی، ناصر (1364)، داستان، تعاریف، ابزارها و عناصر، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• براهنی، رضا (1368)، قصه نویسی عناصر داستان، تهران: البرز.
• پولتی، رژر (1383)، هنر خلق شخصیت، ترجمۀ آذین حسین‌زاده، تهران: قطره.
• تولن، مایکل (1393)، روایت‌شناسی: درآمدی زبانشناختی-انتقادی، ترجمۀ فاطمه علوی، تهران: سمت.
• داد، سیما (1385)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ سوم، تهران: مروارید.
• دقیقیان، شیرین‌دخت (1371)، منشأ شخصیت در ادبیات داستانی، تهران: آزاده.
• رضایی سهل‌آبادی، غلامرضا (1384)، اهل بیت در شعر دعبل خزاعی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
• زرافا، میشل (1386)، جامعه شناسی ادبیات داستانی، ترجمۀ نسرین پروینی، تهران: سخن.
• سالاری، مظفر (1396)، دعبل و زلفا، چاپ دوم، تهران: به نشر (آستان قدس رضوی).
• سلامه، ابراهیم (1952)، بلغه ارسطو بین العرب و الیونان، مکتبۀ الانجا و المصریه.
• سلیمانی، محسن (1374)، فن داستان‌نویسی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• شمیسا، سیروس (1387)، انواع ادبی، چاپ سوم از ویرایش چهارم، تهران: میترا.
• شهبازی، ایرج، و ارجی، علی‌اصغر (1387)، سبع هشتم، تهران: سایه گستر.
• غلام، محمد (1381)، رمان تاریخی، تهران: چشمه.
• کاویانی، رضا، و لطفی، محمدحسین (1343)، مجموعه آثار افلاطون، تهران: ابن‌سینا.
• کربن، هانری (1363)، آیین جوانمردی، ترجمۀ احسان نراقی، تهران: سخن.
• محمدی ری‌شهری، محمد (بی‌تا)، میزان‌الحکمه، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
• مختاری، قاسم (1378)، «نقدی بر آرای مغرضانۀ برخی از ناقدان پیرامون شخصیت ادبی و سرایندگان متعهد شیعی و اشعار آنان»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، (77) 37.
• مختاری، قاسم و ابراهیمی، ابراهیم (1392)، «بینامتن قرآنی و روایی در شعر دعبل خزاعی»، فصلنامۀ پژوهشهای ادبی-قرآنی، (1) 1، صص 53-75.
• مستور، مصطفی (1384)، مبانی داستان کوتاه، تهران: نشر مرکز.
• مظاهری، علی، و صادقی، منصوره السادات (1386)، «کیفیت ارتباط والد پیش شرط تربیت دینی فرزندان»، فصلنامۀ خانواده پژوهی، (1) 3، صص 471-490.
• میرصادقی، جمال (1367)، عناصر داستان، تهران: شفا.
• میرصادقی، جمال و میرصادقی، میمنت (1377)، واژه نامۀ هنر داستان‌نویسی، تهران: کتاب مهناز.
• میلان، کوندرا (1367)، هنر رمان، ترجمۀ پرویز همایون‌پور، تهران: گفتار.
• نراقی، مهدی (1396)، جامع السعادات، ترجمۀ کریم فیضی، قم: نشر قائم آل محمد.
• نقیب‌زاده، عبدالحسین (1375)، نگاهی به فلسفۀ آموزش و پرورش، تهران: طهوری.
• یونسی، ابراهیم (1379)، هنر داستان‌نویسی، تهران: نگاه.